“Gems are a dangerous business”
Kể từ khi tôi còn là một cô gái nhỏ, tôi đã mơ ước sẽ khai thác mỏ ruby nổi tiếng Mogok của Myanmar. Cha tôi là một nhà kinh doanh đá quý và tôi sẽ dành nhiều thời gian xem ông cắt và đánh bóng các loại đá thô cho đến khi chúng trở nên lấp lánh. Tuy nhiên, dù nhiều tôi cằn nhằn, nhưng ông luôn từ chối dạy cho tôi việc kinh doanh đá quý.
“Kinh doanh Đá quý là một nghề nguy hiểm”, ông cảnh báo. “Một khi bạn biết bí mật của họ, bạn sẽ không bao giờ thoát khỏi chúng.”
Vì vậy, khi tôi đã trưởng thành và trở thành một nhà báo, tôi đã có cơ hội đến thăm các mỏ bí ẩn trong thung lũng phía bắc Mandalay, tôi lao vào nó. Nhưng tôi đã nhận ra được rằng để biết những bí mật của các mỏ ruby đã từng sản xuất ra hơn 90% hồng ngọc của thế giới là thách thức rất lớn.
“Không cho phép người lạ” đó là các dấu hiệu cảnh báo màu đỏ bên cạnh cánh cửa hẹp. Chặn ngang chúng tôi, một người bảo vệ nhìn chúng tôi với đôi mắt nheo lại và bỏ ngoài tai lời cầu xin của chúng tôi được vào.
Đây là lần thứ ba trong ngày chúng tôi đã bị từ chối vào mỏ. Nhóm chúng tôi – tôi, một phóng viên nhiếp ảnh và phóng viên ghi hình – đã trải qua nhiều giờ lái xe xuống đường quanh co và quanh thung lũng, cố gắng phỏng vấn thợ mỏ thực tế về những gì họ làm, nhưng đều không có kết quả gì.
Hồng ngọc Myanmar nổi tiếng với màu sắc độc đáo là ruby màu đỏ “máu chim bồ câu” (pigeon-blood ruby) và có thể được đấu giá lên tới hàng triệu. Người Miến Điện tin rằng Ruby có thể bảo vệ bạn khỏi những bất hạnh và bệnh tật.
“Pigeon’s blood ruby” là viên ruby hoàn hảo có màu đỏ giống như 2 giọt máu đầu tiên từ mũi của một con chim bồ câu bị giết. Thuật ngữ này có nguồn gốc từ Miến Điện, nơi người dân địa phương gọi những viên hồng ngọc tốt nhất và sống động nhất là ko-twe, mang nghĩa “máu của chim bồ câu”. Có người thì gọi viên Ruby hoàn hảo có màu đỏ “Pigeon’s eye ruby” như màu bên trong mắt chim bồ câu.
Nhưng trong nhiều thập kỷ thung lũng sương mù bao phủ này đã bị đóng cửa bởi chính quyền quân sự Myanmar. Họ khai thác kho báu đá quý khổng lồ để các tướng quân đội duy trì được quyền lực và làm giàu cho bạn bè của họ. Chính phủ Mỹ đã cấm nhập khẩu ruby từ Myanmar vì được coi là ngành công nghiệp tạo ra tham nhũng và trong một nỗ lực nhằm ngăn chặn dòng tiền cho các quỹ nuôi dưỡng chính quyền quân sự độc tài.
Điều đó đã được dần thay đổi kể từ khi bên biểu tượng dân chủ Aung San Suu Kyi đã nắm quyền vào năm ngoái. Washington đã bãi bỏ các biện pháp trừng phạt người mua Mỹ đang thèm muốn hồng ngọc Miến Điện. Người nước ngoài có thể tham quan thị trấn Mogok – với sự cho phép chính thức – và chính phủ đã giới hạn giấy phép khai thác khoáng sản trong một nỗ lực để thực thi các tiêu chuẩn môi trường cao hơn.
Tôi đã đến thăm Mogok lần đầu tiên vào năm 2010 để viết bài về một phe của Đảng Dân chủ Quốc gia Suu Kyi đã tách ra với phần còn lại của nhóm để tham gia cuộc bầu cử năm đó. Các cuộc thăm dò, lần đầu tiên trong 20 năm, được nhiều người coi là một cách thức để củng cố quyền lực của chính quyền quân sự.
Quay lại thị trấn sau đó đã thành một nơi rất khác biệt. Khách thăm hiếm khi mạo hiểm vào các thung lũng và các chợ nhỏ ở trung tâm thì trống rỗng. Một vài người bán hàng trên đường phố nhìn tôi rất nghi ngờ, tôi không dám đưa máy ảnh lên chụp hình.
Nhưng trở lại vào cuối năm ngoái, tôi đã thấy một không khí đầy lạc quan. Đám đông xúm xít quanh các đường phố bụi bặm, một số ít khách du lịch phương Tây hòa lẫn với Miến Điện, Thái Lan và người mua hàng Trung Quốc khi họ kiểm tra những viên đá quý được bán sắp xếp cẩn thận trên bàn nhỏ phủ vải.
Đằng sau các bàn đầy những viên đá quý là những người phụ nữ mặc áo khoác và mũ dày chống lại cảm lạnh. Họ háo hức trao đổi trên đống hồng ngọc, đá saphia và hổ phách thô chưa mài cắt. Nhiều người bày tỏ hy vọng rằng sự kết thúc lệnh trừng phạt của Mỹ sẽ có dòng người Mỹ giàu có đến mua và làm thay đổi vận mệnh của họ mãi mãi.
Những viên đá được chào bán đã được tìm thấy bởi người dân địa phương làm việc trong các mỏ nhỏ hơn, hoặc dành cả ngày để chọn lọc thông qua các bãi rác đá ở mỏ bằng tay. Đối với nhiều thế hệ, những ruby này chỉ được khai thác ở mỏ Mogok, cho đến khi chính quyền cho phép các công ty tư nhân tham gia trong những năm 90. Hôm nay nhiều người sử dụng máy móc hạng nặng và thậm chí thuốc nổ để tìm kiếm các nguồn đá quý sâu hơn trong lòng đất.
Đối với người dân địa phương, tất cả hy vọng và ước mơ của họ có thể nghỉ ngơi trên một viên đá duy nhất. Hầu hết các thợ mỏ dành toàn bộ cuộc sống của họ đào, vận chuyển đá và chọn lọc thông qua bùn cho một vài đô la một ngày với hy vọng họ sẽ tìm thấy những viên ngọc mà thay đổi cuộc sống của họ. Mặc dù cuối cùng niềm hy vọng cạn dần.
Người dân địa phương tin rằng vô số những viên ngọc ẩn trong đất đá quý giàu có của Mogok – sapphire, spinel, topaz và nhiều loại đá khác – là một món quà từ Chúa. Vận may của bạn là do nghiệp của bạn. Do đó bạn sẽ chỉ tìm thấy một viên đá có giá trị nếu bạn cầu nguyện cho các linh hồn và sống một cuộc sống tốt đẹp và thánh thiện. Nếu không, bạn sẽ chẳng bao giờ có thể tìm thấy một viên đá nào dù bạn có chăm chỉ.
Trong chuyến đi của chúng tôi, tôi bắt đầu hiểu tầm quan trọng của may mắn trong thung lũng này. Tôi đã sắp xếp với một số người để đến thăm một trong những mỏ trước khi chúng tôi rời Yangon. Một cơ hội hiếm có để có được một cái nhìn sâu sắc lần đầu vào một ngành công nghiệp đã bị kiểm soát bởi quân đội trong suốt một thời gian dài trước đây.
Tôi, nhiếp ảnh gia Ye Aung Thu và nhà báo Video Phyo Hein Kyaw đã xuất phát sớm từ Mandalay với bảy giờ lái xe. Chúng tôi đã hy vọng một chuyến đi thoải mái dọc theo con đường “mới”, được xây dựng chỉ trong một vài năm trước đây để liên kết Mogok với các điểm du lịch của Pyin Oo Lwin. Nhưng kế hoạch đó đã bị bỏ sau khi một cuộc xung đột quân sự mới giữa một nhóm vũ trang dân tộc gọi là TNLA và quân đội của Myanmar diễn ra không xa con đường của chúng tôi.
Thay vào đó, chúng tôi đã đi bằng con đường cũ nhỏ hẹp, quanh co rồng rắn xuyên qua những ngọn đồi, rừng núi lẫn trong những đám mây. Leo đến đỉnh cao cuối cùng, chúng tôi đã được chiêm ngưỡng một cảnh quan tuyệt đẹp: những ngôi chùa vàng rải rác khắp những ngọn đồi, được trải thảm với hoa hướng dương hoang dã, mặt hồ trong thung lũng soi bóng bầu trời trong xanh.
Nhưng lúc đó tâm trí của tôi đang tập trung vào những thứ khác. Mặc dù những người liên hệ đã đảm bảo chúng tôi có thể quay phim bên trong mỏ, nhưng người quản lý mỏ đã từ chối cho chúng tôi đến thăm mỏ.
Mục tiêu của Myanmar là thành lập một liên doanh giữa một công ty tư nhân và các doanh nghiệp Myanmar Gems – một doanh nghiệp nhà nước do các cựu quân nhân nắm quyền. Doanh nghiệp này, cùng với các công ty quân đội, được cho là kiểm soát cách thức kinh doanh đá quý và những người được phép khai thác khoáng sản.
Chút ngạc nhiên sau đó người quản lý đã không muốn để cho các nhà báo tìm ra bí mật của họ. Sau ba giờ cố gắng để thuyết phục họ là chúng tôi chỉ muốn phác hoạ một bức chân dung về lối sống thợ mỏ. Cuối cùng anh ta đã cung cấp các thông tin để chúng tôi xác định vị trí các mỏ.
Phải mất nhiều giờ uống trà và trò chuyện, trước khi chúng tôi rời khỏi nhà kho nhỏ dùng làm văn phòng của ông ta. Ánh sáng đã mờ dần khi Ye Aung Thu và Phyo Hein Kyaw bắt đầu leo xuống một dốc đá vào bóng tối, trượt qua những tảng đá, thiết bị trong tay.
Bên trong hầm mỏ công nhân làm việc vất vả với hai bàn tay trần trong ánh sáng mờ, đào đá lên bằng cây xà beng và dùng một vòi nước áp suất cao để làm sạch đất. Hơi nước từ hơi thở của họ ngưng tụ trong không khí lạnh. Mặc dù nhiệt độ dưới không, nhiều người trong số họ chỉ mặc quần short và ủng trong nước đóng băng.
Nhưng chúng tôi vẫn chưa có cuộc phỏng vấn nào với các thợ mỏ. Vì vậy, sáng hôm sau chúng tôi đi cùng một quan chức địa phương và cố gắng đi thăm các mỏ khác. Nhưng ngay khi họ nhìn thấy máy ảnh của chúng tôi lập tức họ im thin thít – bí mật là sức mạnh trong hoạt động kinh doanh này.
Vào buổi chiều cuối cùng, chúng tôi đã có một sự may mắn: chủ sở hữu của hố lộ thiên bên cạnh nơi mà chúng tôi đầu tiên đến đã đồng ý để cho chúng tôi quay phim. Chúng tôi vội vã trở lại để không bị mất cơ hội này. Các nhà quản lý mỏ vẫn nhìn chúng tôi với sự nghi ngờ, nhưng cuối cùng chúng tôi thuyết phục một thợ mỏ thiếu niên ngồi yên để ghi hình.
Khi nghe anh ta mô tả cách anh ta cầu nguyện mỗi tuần để may mắn tìm thấy một viên đá quý lớn, tôi thở phào nhẹ nhõm: cuối cùng chúng tôi đã khai quật được viên đá quý mình cần. Nhưng bây giờ, cuối cùng tôi đã phát hiện ra một số bí mật của Mogok. Tôi chỉ hy vọng cảnh báo của cha tôi sẽ không trở thành sự thật và tôi sẽ có thể thoát khỏi họ.
Nguồn: Bài viết của Caroline Henshaw tại Yangon và Yana Dlugy ở Paris – AFP News